विज्ञान आणि तंत्रज्ञान इयत्ता दहावी भाग-२

महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे.

प्रथमावृत्ती : 2018

पुनर्मुद्रण : 2022

महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे 411 004. महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळाकडे या पुस्तकाचे सर्व हक्क राहतील. या पुस्तकातील कोणताही भाग संचालक, महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्तमि ी व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ यांच्या लेखी परवानगीशिवाय उद्धृत करता येणार नाही.

शास्त्र विषय समिती : डॉ. चंद्रशेखर वसंतराव मुरुमकर,अध्यक्ष डॉ. दिलीप सदाशिव जोग, सदस्य डॉ. सुषमा दिलीप जोग, सदस्य डॉ. पुष्पा खरे, सदस्य डॉ. इम्तियाज एस. मुल्ला, सदस्य डॉ. जयदीप विनायक साळी, सदस्य डॉ. अभय जेरे, सदस्य डॉ. सुलभा नितिन विधाते, सदस्य श्रीमती मृणालिनी देसाई, सदस्य श्री. गजाननशिवाजीराव सूर्यवंशी, सदस्य श्री. सुधीर यादवराव कांबळे, सदस्य श्रीमती दिपाली धनंजय भाले, सदस्य श्री. राजीव अरुण पाटोळे, सदस्य-सचिव

शास्त्र विषय अभ्यास गट

डॉ. प्रभाकर नागनाथ क्षीरसागर डॉ. विष्णू वझे डॉ. प्राची राहूल चौधरी डॉ. शेख मोहम्म द वाकीओद्दीन एच. डॉ. अजय दिगंबर महाजन डॉ. गायत्री गोरखनाथ चौकडे श्री. प्रशांत पंडीतराव कोळसे श्री. संदीप पोपटलाल चोरडिया श्री. सचिन अशोक बारटक्के श्रीमती श्वेता दिलीप ठाकूर श्री. रुपेश दिनकर ठाकूर श्री. दयाशंकर विष्णू वैद्य श्री. सुकुमार श्रेणिक नवले श्री. गजानन नागोरावजी मानकर श्री. मोहम्मद आतिक अब्दुल शेख श्रीमती अंजली लक्ष्मीकांत खडक

श्रीमती मनिषा राजेंद्र दहीवेलकर श्रीमती ज्योती मेडपिलवार श्रीमती दिप्ती चंदनसिंग बिश्त श्रीमती पुष्पलता गावंडे श्रीमती अनिता पाटील श्रीमती कांचन राजेंद्र सोरटे श्री. राजेश वामनराव रोमन श्री. नागेश भिमसेवक तेलगोटे श्री. शंकर भिकन राजपूत श्री. मनोज रहांगडाळे श्री. हेमंत अच्युत लागवणकर श्रीमती ज्योती दामोदर करणे श्री. विश्वास भाव

मुखपृष्ठ व सजावट :

श्री. विवेकानंद शिवशंकर पाटील

कु. आशना अडवाणी

अक्षरजुळणी :

मुद्रा विभाग, पाठ्यपुस्तक मंडळ, पुणे

संयोजक

श्री. राजीव अरुण पाटोळे

विशेषाधिकारी, शास्त्र विभाग

पाठ्यपुस्तक मंडळ, पुणे

निर्मिती

श्री. सच्चितानंद आफळे

मुख्य निर्मिती अधिकारी

श्री. राजेंद्र विसपुते

निर्मिती अधिकार

कागद

70 जी.एस.एम. क्रिमवोव्ह

मुद्रणादेश

मुद्रक

प्रकाशक

श्री. विवेक उत्तम गोसावी

नियंत्रक

पाठ्यपुस्तक निर्मिती मंडळ, प्रभादेवी, मुंबई-25.

प्रस्तावना

विद्यार्थी मित्रांनो,

इयत्ता दहावीच्या वर्गात तुम्हा सर्वांचे स्वागत आहे. नवीन अभ्यासक्रमावर आधारित हे विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचे पाठ्यपुस्तक तुमच्या हाती देताना आम्हांला विशेष आनंद होत आहे. प्राथमिक स्तरापासून ते आतापर्यंत विज्ञानाचा अभ्यास तुम्ही विविध पाठ्यपुस्तकांतून केला आहे. या पाठ्यपुस्तकातून तुम्हांला विज्ञानातील मूलभूत संकल्पना आणि तंत्रज्ञान यांचा अभ्यास एका वेगळ्या दृष्टिकोनातून व विविध विज्ञान शाखांच्या माध्यमातून करता येईल.

‘विज्ञान आणि तंत्रज्ञान भाग-२’ या पाठ्यपुस्तकाचा मूळ हेतू हा आपल्या दैनंदिन जीवनाशी निगडीत असलेले विज्ञान आणि तंत्रज्ञान ‘समजून घ्या व इतरांना समजवा’ हा आहे. विज्ञानातील संकल्पना, सिद्धांत व तत्त्वे समजून घेत असताना त्यांची व्यवहाराशी असणारी सांगड समजून घ्या. या पाठ्यपुस्तकातून अभ्यास करताना ‘थोडे आठवा’, ‘सांगा पाहू’ या कृतींचा उपयोग उजळणीसाठी करा. ‘निरीक्षण व चर्चा करा’,‘करून पहा’ अशा अनेक कृतीतून तुम्ही विज्ञान शिकणार आहात. या सर्व कृती तुम्ही आवर्जून करा. ‘जरा डोके चालवा’, ‘शोध घ्या’, ‘विचार करा’ अशा कृती तुमच्या विचारप्रक्रियेला चालना देतील.

पाठ्यपुस्तकात अनेक प्रयोगांचा समावेश केलेला आहे. हे प्रयोग, त्यांची कार्यवाही व त्या दरम्यान आवश्यक असणारी निरीक्षणे तुम्ही स्वतः काळजीपूर्वक करा. तसेच आवश्यक तेथे तुमच्या शिक्षकांची, पालकांची व वर्गातील सहकाऱ्यांची मदत घ्या. तुमच्या दैनंदिन जीवनातील अनेक प्रसंगांमागे असणारे विज्ञान उलगडणारी वैशिष्ट्यपूर्ण माहिती व त्यावर आधारीत असे विकसित झालेले तंत्रज्ञान या पाठ्यपुस्तकात कृतींच्या माध्यमातून स्पष्ट करण्यात आले आहे. आजच्या तंत्रज्ञानाच्या वेगवान युगात संगणक, स्मार्टफोन हे तर तुमच्या परिचयाचेच आहेत. पाठ्यपुस्तकातून अभ्यास करताना माहिती संप्रेषण तंत्रज्ञानाच्या साधनांचा सुयोग्य वापर करा. जेणेकरून तुमचे अध्ययन सुकर होईल. परिणामकारक अध्ययनासाठी ‘ॲप’ च्या माध्यमातून क्यू-आर कोडद्वारे प्रत्येक पाठासंबंधी अधिक माहितीसाठी उपयुक्त दृक-श्राव्य साहित्य आपणास उपलब्ध होईल. त्याचा अभ्यासासाठी निश्चित उपयोग होईल.

कृती व प्रयोग करताना विविध उपकरणे, रसायने संदर्भातील काळजी घ्या व इतरांनाही ती दक्षता घ्यायला सांगा. वनस्पती, प्राणी यांच्या संदर्भात असणाऱ्या कृती, निरीक्षणे करताना पर्यावरण संवर्धनाचाही प्रयत्न करणे अपेक्षित आहे. त्यांना इजा पोहोचणार नाही याची काळजी घेणे तर आवश्यकच आहे.

हे पाठ्यपुस्तक वाचताना, अभ्यासताना आणि समजून घेताना तुम्हांला त्यातील आवडलेला भाग तसेच अभ्यास करताना येणाऱ्या अडचणी, पडणारे प्रश्न आम्हाला जरूर कळवा

तुम्हांला तुमच्या शैक्षणिक प्रगतीसाठी हार्दिक शुभेच्छा.

पुणे

दिनांक : १८ मार्च २०१८, गुढीपाडवा

भारतीय सौर दिनांक : २७ फाल्गुन १९३९

(डॉ. सुनिल मगर)

संचालक

महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व

अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे.

शिक्षकांसाठी

l इयत्ता तिसरी ते पाचवीपर्यंत परिसर अभ्यासाच्या माध्यमातून दैनंदिन जीवनातील सोपे विज्ञान आपण विद्यार्थ्यांना सांगितले आहे तर सहावी ते आठवीच्या पाठ्यपुस्तकातून विज्ञानाची तोंडओळख करून दिली आहे. इयत्ता नववी विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या पाठ्यपुस्तकातून विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांचा सहसंबंध देण्यात आला आहे.
l दैनंदिन जीवनात घडणाऱ्या घटनांविषयी तर्कनिष्ठ व विवेकबुद्धीने विचार करता यावा हे खरे विज्ञान शिक्षणाचे उद्‌दिष्ट आहे.
l इयत्ता दहावीच्या विद्यार्थ्यांचा वयोगट लक्षात घेता सभोवतालच्या घटनांबद्द्लचे त्यांचे कुतुहूल त्या घटनांमागील कार्यकारणभाव शोधण्याची शोधवृत्ती आणि स्वत: नेतृत्व करण्याची भावना या सर्वांचा अध्ययनासाठी सुयोग्य वापर करण्याची संधी विद्यार्थ्यांना देणे आवश्यक आहे.
विज्ञान शिकण्याच्या प्रक्रियेतील निरीक्षण, तर्क, अनुमान, तुलना करणे आणि प्राप्त माहितीचे उपयोजन करणे यांसाठी प्रयोगकौशल्य आवश्यक आहे म्हणून प्रयोगशाळेत करायचे प्रयोग घेताना जाणीवपूर्वक ही कौशल्येविकसित करण्याचा प्रयत्न करायला हवा. विद्यार्थ्यांकडून येणाऱ्या सर्व निरीक्षणाच्या नोंदींचा स्वीकार करून अपेक्षित निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यास त्यांना मदत करावी.
विद्यार्थ्याच्या विज्ञानविषयक उच्च शिक्षणाची पायाभरणी म्हणजे माध्यमिक स्तरावरील दोन वर्षे असतात त्यामुळे त्यांची विज्ञान विषयातील अभिरुची समृध्द आणि संपन्न करण्याची आपली जबाबदारी आहे. आशय आणि कौशल्याबरोबर वैज्ञानिक दृष्टिकोन व सर्जनशीलता विकसित करण्यात तुम्ही सर्वजण नेहमीप्रमाणे अग्रेसर असालच.
l विद्यार्थ्यांना अध्ययनात मदत करताना थोडे आठवा या कृतीचा वापर करून पाठाच्या पूर्वज्ञानाचा आढावा घेण्यात यावा तर मुलांचे अनुभवाने मिळालेले ज्ञान व त्यांची अवांतर माहिती एकत्रित करून पाठांची प्रस्तावना करण्यासाठी पाठ्यांशांच्या सुरुवातीला सांगा पाहू हा भाग वापरावा. हे सर्व करताना आपल्याला सुचणारे विविध प्रश्न, कृती यांचाही वापर जरूर करा. आशयाबद्द्ल स्पष्टीकरण देताना करून पहा तर हा अनुभव तुम्ही करून द्यायचा असल्यास करून पाहूया या दोन कृतींचा वापर पाठ्यपुस्तकात प्रामुख्याने केला आहे. पाठ्यांश व पूर्वज्ञानाच्या एकत्रित उपयोजनासाठी जरा डोके चालवा आहे, हे नेहमी लक्षात ठेवा यातून विद्यार्थ्यांना काही महत्त्वाच्या सूचना किंवा मूल्येदिली आहेत. शोध घ्या, माहिती मिळवा, माहीत आहे का तुम्हांला?, परिचय शास्त्रज्ञांचा ही सदरे पाठ्यपुस्तकाबाहेरील माहितीची कल्पना येण्यासाठी, आणखी माहिती मिळवण्यासाठी स्वतंत्रपणे संदर्भ शोधनाची सवय लागावी यासाठी आहेत.
l सदर पाठ्यपुस्तक हे केवळ वर्गात वाचून, समजावून शिकवण्यासाठी नाही, तर त्यानुसार कृती करून विद्यार्थ्यांनी ज्ञान कसे मिळवावे हे मार्गदर्शन करण्यासाठी आहे. पाठ्यपुस्तकाचा हेतू सफल करण्यासाठी वर्गात अनौपचारिक वातावरण असावे.जास्तीत जास्त विद्यार्थ्यांना चर्चा प्रयोग व कृतीत भाग घेण्यास प्रोत्साहन द्यावे. विद्यार्थ्यांनी केलेले उपक्रम, प्रकल्प इत्यादींविषयी वर्गात अहवाल वाचन, सादरीकरण, विज्ञान दिवसासह विविध औचित्यपूर्णदिवस साजरा करणे अशा कार्यक्रमाचे आवर्जून आयोजन करावे.
पाठ्यपुस्तकामध्येविज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या आशयाबरोबर माहिती संप्रेषण तंत्रज्ञानाची जोड देण्यात आलेली आहे. विविध वैज्ञानिक संकल्पनांचा अभ्यास करताना त्यांचा वापर करणे अभिप्रेत असून आपल्या मार्गदर्शनाखाली करवून घ्यावा.

मुखपृष्ठ व मलपृष्ठ : पाठ्यपुस्तकातील विविध कृती, प्रयोग व संकल्पनांची चित्रे.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them.

We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

क्षमता विधाने ः इयत्ता दहावी

विज्ञान आणि तंत्रज्ञान भाग-२ या पाठ्यपुस्तकाच्या अध्ययनातून विद्यार्थ्यांमध्ये खालील क्षमता विकसित होणे अपेक्षित आहे.

<------------------------------>

सजीव सृष्टी

* अनुवंशासंदर्भातील शास्त्रीय माहितीचे विश्लेषण करून नवीन निर्माण करता येणाऱ्या संकरित प्रजातीविषयी मते मांडता येणे.

* सजीवांची उत्क्रांतीविषयक माहिती जाणून घेऊन त्यायोगे सजीवांची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करता येणे.

* वनस्पती व प्राण्यांमधील प्रजननाची कार्यप्रणाली स्पष्ट करता येणे.

* पेशी उपयुक्तता व विविध वैद्यकीय सुविधांच्या माहितीचे संकलन करून पेशी विज्ञानाचे महत्त्व समजावून देता येणे.

* विविध जैवघटकांच्या निर्मितीची प्रक्रिया समजून घेऊन प्रयोगांच्या आधारे त्याची वैज्ञानिक सिद्धता दाखवता येणे.

* प्राण्यांच्या विविधतेविषयी विविध साधनांच्या माध्यमातून निरीक्षणाआधारे उपयुक्त माहितीचे संकलन व विश्लेषण करता येणे .

* संकलित माहितीच्या आधारे परिसरात आढळणाऱ्या इतर प्राण्यांचे शास्त्रीय वर्णन तसेच वर्गीकरण करणे.

* सजीव निरीक्षणाचा छंद जोपासून त्यांच्या संवर्धनासाठी जाणीवजागृती करता येणे.

* प्राण्यांवर आधारित माहितीपट तयार करून त्याचे सादरीकरण करणे.

* मानवी प्रजनन संस्थेविषयी जाणीवपूर्वक उपयुक्त अशी माहिती जमा करून त्याचे समाजधारणेवर होणारे परिणाम स्पष्ट करता येणे.

* समाजातील विविध गैरसमज तसेच अनिष्ट चालीरिती दूर करण्यासाठी प्रयत्न करता येणे.

<-------------------------->

नैसर्गिक साधनसंपत्ती व आपत्ती व्यवस्थापन

* पर्यावरण संवर्धन व त्यासंदर्भात असलेले विविध नियम, कायदे यांची माहिती घेऊन पर्यावरण रक्षकाची भूमिका स्पष्ट करता येणे.

* पर्यावरण रक्षकाच्या भूमिकेतून वैज्ञानिक जीवनशैली अंगिकारता येणे.

* पर्यावरण संवर्धनाबाबत होत असलेल्या दुर्लक्षाकडे समाजाचे लक्ष वेधता येणे .

* पर्यावरण संवर्धनासंदर्भात नियोजन करून त्याची अंमलबजावणी करता येणे.

* आपत्ती व्यवस्थापनासंदर्भात आंतरराष्ट्रीय सामंजस्य, मदत, संघभावना लक्षात घेऊन स्वत:ची भूमिका ठरविता येण

<--------------------------->

आहार व पोषण

* जैव तंत्रज्ञानाचे फायदे व तोटे लक्षात घेऊन विविध प्रयोगांची,प्रकल्पांची आपल्या परिसरात छोट्या स्वरूपात मांडणी करता येणे.

* विविध आलेखांच्या आधारे जैव तंत्रज्ञानाविषयी सर्वसामान्य शेतकरी व अन्य घटकांमध्ये जागृती करता येणे.

* भारत तसेच जगातील विविध देशामध्ये झालेल्या जैवतंत्रज्ञानातील प्रगतीचा तुलनात्मक आढावा घेता येणे.

* परिसंस्था संवर्धनासंदर्भातील विविध समस्या अडचणी ओळखता येणे.

* परिसंस्था संवर्धनासंदर्भात माहिती संकलित करून स्पष्ट भूमिका घेऊन समाजप्रबोधन करता येणे.

* सामाजिक आरोग्य धोक्यात आणणाऱ्या विविध घटकांचे व परिणामांचे विश्लेषण करून विचारपूर्वक स्वत:ची भूमिका ठरविता येणे व त्यानुसार जीवनशैलीत बदल करता येणे.

* सामाजिक आरोग्य निकोप राहण्याबाबत शासन तसेच स्वयंसेवी संस्थांच्या भूमिकेचा प्रसार करता येणे .

<--------------------------->

ऊर्जा

* ऊर्जा संकटाचे गंभीर परिणाम लक्षात घेऊन त्यानुसार स्वत:ची जीवनशैली ठरवून इतरांना त्याकडे प्रवृत्त करता येणे.

* विद्युत ऊर्जा निर्मितीच्या विविध प्रक्रियांमधील टप्पे स्पष्ट करता येणे.

* विद्युत निर्मिती प्रक्रिया व पर्यावरण यांच्या सहसंबंधाचे विश्लेषण करता येणे.

* हरित ऊर्जेचे महत्त्व जाणून दैनंदिन जीवनात ऊर्जा बचतीचे मार्ग अवलंबितो.

<--------------------------->

माहिती संप्रेषण तंत्रज्ञान

* माहिती संप्रेषण तंत्रज्ञानाचा दैनंदिन जीवनात वापर करता येणे.

* माहितीजालाच्या आधारे विज्ञान आणि तंत्रज्ञानविषयक माहितीची देवाण-घेवाण करता येणे.

* माहिती संप्रेषण तंत्रज्ञानाच्या योग्य वापराबाबत जाणीव जागृती करणे.